Απόκριες

Βενετσιάνικη μάσκα 

ΙΣΤΟΡΙΑ, ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ

---

Οι Απόκριες ή Τριώδιο ονομάζονται οι τρεις εβδομάδες πριν από τη Μεγάλη Σαρακοστή. Σήμερα όμως, Αποκριά ονομάζεται η Κυριακή της πρώτης εβδομάδας (Μικρές Απόκριες, της Τυροφάγου), καθώς και η Κυριακή της δεύτερης και τρίτης εβδομάδας.

Ονομάστηκε έτσι, επειδή την περίοδο αυτή, συνηθίζεται να μην τρώνε κρέας οι Χριστιανοί, δηλαδή «απέχουν από το κρέας». Την εβδομάδα της Τυροφάγου τρώνε μόνο γαλακτοκομικά και όχι κρέας, για να προετοιμαστούν σιγά σιγά για τη νηστεία της Σαρακοστής. Ανάλογη με την ελληνική λέξη Αποκριά, είναι και η λατινική λέξη καρναβάλι (Carneval, Carnavale).
ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ 

Τις μέρες αυτές γίνεται το έθιμο του γλεντιού, της ψυχαγωγίας και του «μασκαρέματος», της μεταμφίεσης, που έχει παραμείνει από παλιές «εθνικές» γιορτές της ρωμαϊκής εποχής, τις γιορτές αφιερωμένες στην έκπτωση του θεού Κρόνου (Saturn) από τον Ήλιο Δία: τα Κρόνια «Λουπερκάλια» και «Σατουρνάλια» και από τις αρχαιότερες «Διονυσιακές γιορτές» των Ελλήνων, όπου οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν, πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο, προς τιμή του Διόνυσου.

Παλιότερα το καρναβάλι γινόταν παντού στην Ελλάδα με μασκαράτες ομαδικές, χορούς, γλέντια, σάτιρα και διάφορα ιδιαίτερα έθιμα σε κάθε μέρος. Ήταν ευκαιρία για ξεφάντωμα, κρασί και χίλια δυο πειράγματα. Μεγαλύτερα κέντρα τέτοιου ξεφαντώματος ήταν, όπως και σήμερα, η Πάτρα με το περιβόητο Πατρινό Καρναβάλι, που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ξάνθη με το ξακουστό πλέον Ξανθιώτικο Καρναβάλι, που γίνεται πόλος έλξης αφού έχει το μεγαλύτερο καρναβάλι των Βαλκανίων με πολλά λαογραφικά στοιχεία, η Πλάκα των Αθηνών, και η Θήβα με τον περίφημο «βλάχικο γάμο» της. 
Στη Θήβα γίνεται και σήμερα ο «βλάχικος γάμος» που αρχίζει από την Τσικνοπέμπτη και αποτελείται από το προξενιό, το γάμο δυο νέων και τελειώνει με την πορεία των προικιών της νύφης και το γλέντι των συμπεθέρων. Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι γεμάτες από σατυρική αθυροστομία, κέφι, γλέντι και χορό. 
Στην Πάτρα γίνεται το μεγαλύτερο καρναβάλι της Ελλάδας με διάρκεια δύο μηνών. Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς γίνεται παρέλαση αρμάτων, με επικεφαλής το ομοίωμα του θεού του «Καρνάβαλου» και ακολουθία διάφορων άλλων έξυπνων μασκαρεμάτων, με τη συμμετοχή 40.000 καρναβαλιστών και πλήθους επισκεπτών, ενώ το κέφι δίνει και παίρνει.
Στην Κοζάνη γίνεται το έθιμο του φανού, κατά το οποίο φωτιές και υπαίθρια γλέντια στήνονται σε διάφορες γειτονιές της πόλης. 

Ένα από τα πιο φημισμένα παραδοσιακά καρναβάλια στον ελλαδικό χώρο είναι και οι «Μπούλες» στη Νάουσα Ημαθίας. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και πιθανότατα έχει σχέση με τελετές φυλετικής μύησης όπως η τελετή ενηλικίωσης κατά την οποία ο νέος, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άντρες της φυλής, θα μυηθεί με τη σειρά του στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα. Σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στη μακραίωνη ιστορία του το έθιμο μεταπλάθει και παράλληλα ενσωματώνει στα επί μέρους στοιχεία του, την τοπική παράδοση, τους μύθους, τους θρύλους, τα τραγούδια και τους ηρωικούς αγώνες της Νάουσας.

 Στην Πλάκα, καθώς και σ' όλα γενικά τα μέρη, γυρνούν στους δρόμους οι άνθρωποι μεταμφιεσμένοι, μικροί και μεγάλοι, μπαίνουν στα κέντρα, πίνουν, χορεύουν, πειράζονται και γλεντούν.
Τα τελευταία χρόνια, το καρναβάλι του Μοσχάτου καταλαμβάνει τη πρώτη θέση μεταξύ των Δήμων της Αττικής. 
Επίσης, το καρναβάλι του Ρεθύμνου είναι το μεγαλύτερο στην Κρήτη κι από τα μεγαλύτερα στην Ελλάδα. Να σημειωθεί ότι, εκτός της μεγάλης παρέλασης, πολλές ακόμα εκδηλώσεις πλαισιώνουν την Αποκριά στο Ρέθυμνο. Tο γλέντι της Τσικνοπέμπτης στον Πλάτανο και στην Μικρή Παναγία, με ζωντανή μουσική για όλα τα γούστα, μεζέδες και κρασί, είναι κάτι που το περιμένουν όλοι, αφού είναι συνυφασμένο τα τελευταία χρόνια με το μεγαλύτερο υπαίθριο πάρτυ που έχει ζήσει η πόλη. Ο χορός των ομάδων του καρναβαλιού, την προηγούμενη Κυριακή της παρέλασης, δεν είναι απλώς μια εκδήλωση μεταμφιεσμένων. Είναι μια ολόκληρη τελετουργία, στην οποία οι ομάδες παρουσιάζουν θεατρικά σκετς, που τα σκηνοθετούν τα μέλη τους και σχετίζονται με το θέμα που θα παρουσιάσουν στην παρέλαση. Και φυσικά, ο χορός, το φαγητό και το γλέντι κρατούν μέχρι πρωίας. 
Σε διεθνές επίπεδο, μόνο οι Καθολικοί και οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί γνωρίζουν τις Απόκριες, ενώ στην προτεσταντική Βόρεια Ευρώπη δεν υπάρχουν. Στην Κολωνία και στη Γερμανία το καρναβάλι είναι σημαντικό κομμάτι της τοπικής παράδοσης και της κριτικής, εναντίον της πολιτικής. Σύλλογοι και οργανώσεις προετοιμάζονται όλο το χρόνο για αυτές τις ημέρες. Επίσης, σημαντικό καρναβάλι παρουσιάζουν η Βενετία και η Νίκαια στη Γαλλία. To καρναβάλι του Ρίο ντε Τζανέιρο θεωρείται το μεγαλύτερο του κόσμου και πολυπληθέστερο, σε μια φαντασμαγορική κάθε φορά παρουσίαση, όπου συνδυάζεται με παραδοσιακούς ξέφρενους χορούς, όπως η Σάμπα.

TΟ ΤΡΙΩΔΙΟ ΚΑΙ Η ΤΣΙΚΝΟΠΕΜΠΤΗ

Οι τρεις εβδομάδες των Αποκριών ονομάζονται κατά χρονική σειρά Προφωνή, Κρεατινή και της Τυροφάγου.

Στο μέσο της Κρεατινής εβδομάδας βρίσκεται η Τσικνοπέμπτη, κατά την οποία παραδοσιακά καταναλώνεται μεγάλη ποσότητα κρέατος, ενόψει της επερχόμενης νηστείας της Σαρακοστής. Για την ορθόδοξη παράδοση, οι νηστείες της Τετάρτης και της Παρασκευής είναι σημαντικές, οπότε η Πέμπτη θεωρούνταν η καταλληλότερη μέρα για κραιπάλες.

    «την Τσικνοπέμπτη, σφάζονται σε πολλά μέρη τα χοιρινά, κυρίως στη νότια Ελλάδα και σε ορισμένα νησιά. Το Σάββατο όμως της ίδιας εβδομάδας, καθώς και τα δύο επόμενα Σάββατα, της Τυρινής και εκείνο της πρώτης εβδομάδας της Σαρακοστής, των Αγίων Θεοδώρων, είναι αφιερωμένα στη μνήμη των πεθαμένων. Στα Ψυχοσάββατα αυτά φαίνεται ότι συνεχίζεται αρχαία συνήθεια, αν λάβουμε υπόψη ότι στα Ανθεστήρια, που τελούνταν στην αρχαία Αθήνα την ίδια περίπου εποχή που σήμερα είναι οι Αποκριές, η τρίτη ημέρα, οι Χύτροι, ήταν ημέρα των ψυχών, με προσφορές πανσπερμίας στους νεκρούς και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους».    

— Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης

Παρόμοιες γιορτές έχουν και άλλα χριστιανικά έθνη, όπως το Weiberfastnacht στη Γερμανία και τη Mardi Gras ("Λιπαρή Τρίτη") στη Γαλλία που όμως αντιστοιχεί στην Ορθόδοξη Καθαρά Δευτέρα. Η τελευταία γιορτάζεται και σε παλαιά γαλλόφωνες περιοχές, όπως στη Νέα Ορλεάνη.

Το καρναβάλι είναι στενά συνυφασμένο με την πολιτισμική κληρονομιά κάθε περιοχής της Ελλάδας. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, γίνεται προσπάθεια να αναβιώσουν παραδοσιακά αποκριάτικα έθιμα σε πολλά μέρη της χώρας. 

1. Η «ΣΥΓΧΩΡΕΣΗ»  

Το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής σε πολλά μέρη της Ελλάδας γίνονταν και το έθιμο της «συγχώρεσης». Οι κάτοικοι των χωριών επισκέπτονταν τους γονείς τους, τα πεθερικά τους, τους παππούδες, τους κουμπάρους τους και αφού τους φιλούσαν το χέρι, ζητούσαν «συγχώρεση».

2. ΤΟ «ΒΡΑΣΜΕΝΟ ΑΥΓΟ»  

Το έθιμο του «βρασμένου αυγού», γίνονταν την ημέρα αυτή σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Η γιαγιά κάθε οικογένειας, μάζευε τα εγγόνια της, ξεφλούδιζε ένα βρασμένο αυγό και το έδενε με μια κλωστή στην άκρη ενός ξύλου. Στη συνέχεια, το ακουμπούσε διαδοχικά στα στόματα των εγγονών, τα οποία είχαν τα χέρια τους πίσω στην πλάτη. Όποιο εγγόνι κατάφερνε να δαγκώσει το αυγό, εκείνο το έτρωγε. Σκοπός του εθίμου αυτού ήταν να «κλείσουν τα στόματα» για τη Σαρακοστή, τα οποία ξανάνοιγαν τη Λαμπρή.